Trung tâm công nghệ sinh học Thành Phố Hồ Chí Minh

Nuôi sống một đất nước gần 100 triệu dân, xuất khẩu nông sản hơn 40 tỉ USD/năm, ước tính khoa học ngành nông đóng góp ít nhất 30% vào sự phát triển của nông nghiệp.

Nhưng đời sống và chất lượng nghiên cứu của giới khoa học hiện nay ra sao, cơ chế nào đang bó buộc họ?

NNVN đã tiến hành cuộc tổng kiểm tra “sức khỏe” của một số viện nghiên cứu để làm rõ vấn đề này…  

Hỗn độn và đan xen

Lạc giữa vòng xoay mới làm trên đường về Gia Lộc (Hải Dương) tôi hỏi thăm một nông dân đường về Viện Cây lương thực và Cây thực phẩm và được đáp: “Viện ông Của hả chú? Đi theo đường này…”.

Đã hơn 40 năm sau sự ra đi của Viện trưởng Lương Định Của, vị thế của ông trong lòng người dân vẫn còn rất lớn.

Họ nhớ đến cuộc cách mạng mà nhà khoa học này tạo ra cho miền Bắc đang đói kém, điêu tàn trong chiến tranh khi đó. Từ giống lúa địa phương dài ngày chỉ trồng được 1 vụ mùa bấp bênh năng suất chỉ 2-3 tấn/ha, những giống lúa mới ông Của như Nông nghiệp 1, Nông nghiệp 75-1… ngắn ngày, năng suất cao 4-5 tấn/ha đã hình thành nên hệ thống canh tác mới 2 vụ ăn chắc... Sự lạc hậu của miền Bắc hồi ấy gặp những thành tựu khoa học mới như nắng hạn gặp mưa rào, bung ra, phát triển. Viện sỹ Lương Định Của đột ngột mất, để lại một con đường ở Hà Nội mang tên ông, một giải thưởng hàng năm mang tên ông.

Tiếp nối là Viện trưởng Vũ Tuyên Hoàng với con mắt khoa học tinh đến nỗi nhìn thấy trước vấn đề biến đổi khí hậu từ những năm 80 của thế kỷ 20 qua câu tiên đoán ngắn gọn: “Trong tương lai thế giới sẽ xảy ra tranh giành, thậm chí chiến tranh vì nguồn nước”. Tiên đoán đó ngày nay đã thành sự thật. Ngay từ ngày ấy ông đã nghiên cứu một loạt các giống lúa theo hướng chịu hạn, úng, chịu mặn hay giàu protein và giống P6 có tỷ lệ protein lên tới 10,5% (rất cao so với lúa thường 7%) sau 20 năm vẫn còn cỡ 10.000-15.000 ha trong sản xuất.

Viện Cây lương thực và Cây thực phẩm là một trong những thành viên lớn nhất của Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam với diện tích 150 ha, quân số trên dưới 250 người, làm thế nào có thể phát huy và gìn giữ tiếng tăm đã có? Tôi hỏi Tiến sĩ Nguyễn Trọng Khanh - Viện trưởng và anh bảo, đó vẫn là một sự trăn trở lớn.

Tiến sĩ Nguyễn Trọng Khanh - Viện trưởng Viện Cây lương thực và Cây thực phẩm

Mô hình viện nghiên cứu hiện đang quản lý các nhà khoa học theo kiểu hành chính nên khá hỗn độn và đan xen. Dưới viện là các trung tâm, bộ môn nghiên cứu. Hội đồng khoa học của viện đề ra các ý tưởng nhưng việc thực thi ý tưởng lại là của các đơn vị chuyên môn: “Chúng ta đang trong cảnh thừa thầy, thiếu thợ nhưng 10 thầy chỉ khoảng 7 người là xứng đáng. Viện tôi tổng số có 247 người nhưng chỉ có hơn 10 người là công nhân kỹ thuật còn lại là nhà khoa học hết, từ kỹ sư, thạc sĩ, tiến sĩ đến phó giáo sư. Cơ chế hiện nay hễ kỹ sư mới ra trường, vào được biên chế đều là nghiên cứu viên. Nếu cho quyền tôi chỉ cần dùng 70% số đang gọi là nhà khoa học ấy thôi còn lại là công nhân kỹ thuật vì nhà khoa học mà làm công việc kỹ thuật đơn thuần ngoài đồng thì không thể tốt bằng công nhân kỹ thuật được”.

Ông Khanh phân tích thêm: “Tổ chức như kiểu của ta, quyền lực của người trưởng nhóm nghiên cứu không tác động sâu đến các thành viên trong nhóm bởi không có quyền loại bỏ họ. Ngay cả ông viện trưởng thậm chí cấp trên nữa cũng không có quyền đuổi bất kỳ ai mà phải tuân theo Luật viên chức quy định 2 năm không hoàn thành nhiệm vụ rồi Luật công đoàn. Trong khi đó tiêu chí không hoàn thành nhiệm vụ lại rất mông lung, phải họp lên, họp xuống cả về đảng và các ban ngành, đoàn thể để xem xét.

Tổ chức của ta cũng đang rất cứng nhắc. Đơn vị bên dưới không có việc, không hoạt động hiệu quả Viện trưởng cũng không có quyền bỏ cũng như xử phạt trừ trường hợp họ vi phạm pháp luật như ăn trộm, ăn cắp, buôn ma túy... Một viện nghiên cứu trong 20-30 năm mà vẫn giữ nguyên cách tổ chức như vậy là không được”.

Bên cạnh cơ chế giao đề tài, thời gian vừa qua viện từng được đặt hàng đề tài nên hiểu rõ nó có ưu, khuyết điểm gì. Hiện tại, cơ chế đặt hàng cũng chưa phải là công cụ đủ mạnh để chọn ra được những đối tác có tính cạnh tranh tốt nhất.

Ông Khanh cảm chạnh lòng khi so sánh với mô hình phát triển khoa học của Hàn Quốc, nơi mình đã không dưới 10 lần tới để nghiên cứu: “Viện trưởng của họ đóng vai trò “quản gia” còn các nhà khoa học đầu ngành thì làm trưởng các nhóm nghiên cứu. Cán bộ bên dưới gồm công nhân kỹ thuật và kỹ sư chỉ thực hiện các ý tưởng của nhà khoa học. Ai không đạt tiêu chuẩn thì sẵn sàng loại bỏ ngay”. 

Mất quá nhiều thời gian cho thủ tục, giấy tờ

Viện phó Viện Cây lương thực và Cây thực phẩm Dương Xuân Tú ngậm ngùi công nhận rằng đúng là đơn vị đang chưa có những sản phẩm chủ lực mạnh để bung ra sản xuất ở một diện rộng như các doanh nghiệp bởi kinh phí và thời gian rất hạn chế của các đề tài nghiên cứu. Bình thường thời gian ra một giống lúa 6-8 năm trong khi đề tài yêu cầu chỉ 3-4 năm. Kinh phí 3-5 tỉ nhưng lại yêu cầu cho ra rất nhiều giống, 1-2 giống chính thức, 2-3 giống công nhận sản xuất thử nên sức ép rất lớn.

Đội ngũ nghiên cứu trẻ của Viện Cây lương thực

“Tôi là người thực tế, mình đang tiêu tiền ngân sách nhà nước thì phải chấp nhận các điều kiện thanh quyết toán kiểu ấy trừ khi thay đổi luật chi tiêu công và đủ các loại luật khác. Nhiều nhà khoa học đã kiến nghị về điều này đã lâu nhưng tôi thấy chẳng cóthay đổi gì cả mà thậm chí còn nặng hơn nên không có mơ màng gì nữa”. Tiến sĩ Nguyễn Trọng Khanh - Viện trưởng Viện Cây Lương thực và Cây thực phẩm

Thêm vào đó, cơ chế quản lý tài chính quá phức tạp. Quy định 1 tuần làm việc 40 giờ, 1 năm làm thêm không quá 200 tiếng nhưng đặc thù khoa học nông nghiệp có thể làm suốt ngày ở phòng thí nghiệm hay trên đồng ruộng, làm cả thứ bảy, chủ nhật lại không được thanh toán. “Bản thân tôi trước đây cũng làm ở Bộ môn Công nghệ sinh học nên biết nhiều đề tài rất mất thời gian cho việc giải ngân, thanh quyết toán bởi cơ chế thực tế rất khó.

Ví dụ như dự toán của Bộ Tài chính cho 1 công lao động đơn giản chỉ có 150.000đ mà yêu cầu có hợp đồng, có chứng minh thư, có xác nhận của chính quyền địa phương và trả bằng chuyển khoản nhưng thực tế thuê phải 200.000-250.000đ và sau mỗi buổi lao động, rửa chân xong đã phải trả tiền. Làm thật mà vẫn phải loay hoay chứng từ là vì thế! Công tác phí hay những việc cần xác nhận của địa phương cũng vậy, không phải đơn giản là đến là người ta ký cho ngay mà phải có “gì đó” cho họ, tham nhũng vặt là vậy”, ông Tú giãi bày.

Bao trí tuệ của nhóm thực hiện tập trung cho việc hoàn thành thủ tục giấy tờ. Một đề tài, từ khi xây dựng, thuyết minh đến khi nghiệm thu kết thúc đống giấy tờ có khi cao quá ông chủ nhiệm, cỡ trên 1m70 nhiều khi phải dùng cả xe ô tô để chở như đề tài công nghệ sinh học chọn tạo giống lúa thơm của tôi cách đây mấy năm chẳng hạn...

Khu nhà tập thể của Viện Cây lương thực

Sợ nhất là làm khoa học kiểu bình bình

“Tôi sợ nhất là làm khoa học kiểu bình bình. Nhà nước và nhân dân trả tiền cho sự sáng tạo chứ không phải sự bình bình, sức ì của giới khoa học. Xuân thu nhị kỳ cứ làm thí nghiệm, chẳng có gì sai nhưng cũng chẳng có gì sáng tạo. Không trách ai được mà vướng ở luật viên chức quy định như thế, luật công đoàn bảo vệ người ta như thế, bao thứ luật ta không thể vượt qua được”. Anh Khanh tiếp tục câu chuyện.

Thời gian gần đây trung bình mỗi năm viện bán bản quyền giống được khoảng 1 tỉ trong khi chi phí cho bộ máy hoạt động mỗi năm lên tới 23-24 tỉ. Cụ thể, nhiệm vụ thường xuyên do nhà nước trả lương là 15-17 tỉ còn lại phải tự lo từ các nhiệm vụ không thường xuyên như đấu thầu đề tài, dự án, hợp tác quốc tế đến sản xuất… Bởi thế mà kiếm đề tài trở thành một chủ đề được bàn tán sôi nổi.

'Sức khỏe' giới khoa học nông nghiệp: Bài 2 - Đời sống nhà khoa học chỉ hơn được mỗi nông dân
'Sức khỏe' giới khoa học nông nghiệp: Bài 3 - Chảy máu chất xám ở một Viện lẫy lừng
'Sức khỏe' giới khoa học nông nghiệp: Bài 4 - Viện chỉ như một sân ga
'Sức khỏe' của giới khoa học nông nghiệp: Bài 5 - Trần tình của một người trong chăn